De Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde

Vandaag een merkwaardige opinie in de Standaard.  Er staat te lezen: “De Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde viert dit weekeinde haar 125ste verjaardag. Bij die gelegenheid breekt ze een lans voor goed taalgebruik.”

Maar, wie de naam “Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde” googelt, merkt al vlug dat er zo geen academie met die officiële naam blijkt te bestaan.   Na enig googelen besef je dat dit opiniestuk uitgaat van de “Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde” (officiële afkorting: KANTL), die dit weekeinde in Gent haar 125ste verjaardag viert.

Dat is wel zéér merkwaardig: de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde schrijft een opiniestuk waarin ze pleit voor één Nederlandse standaardtaal, maar presenteert zich in een gezaghebbende krant als “Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde.” Tenzij de verkeerde naam van de academie het gevolg is van een journalistieke fout, gaat het hier om een merkwaardige naamsverandering. Wat is daar de bedoeling van, zo zou men zich kunnen afvragen?

Ook de inhoud van het opiniestuk, genaamd “Standaardtaal blijft de norm,” heeft heel wat punten die voor discussie en kritiek vatbaar zijn.

Zo schrijft de academie het volgende over de Nederlandse standaardtaal:

Toch is het de overtuiging van de Academie dat anno 2011 in Vlaanderen één variëteit van het Nederlands steun kan gebruiken: die van de standaardtaal.

Die standaardtaal kan niet altijd meer rekenen op de steun en de zorg van de spraakmakende groepen die de verantwoordelijkheid hebben haar in de openbare ruimte uit te dragen.

Op het einde van de negentiende eeuw koos de Vlaamse beweging voor de standaardtaal zoals die in Nederland werd gesproken en geschreven. Ze had weinig andere keuze dan juist deze variëteit tegenover het dominante Frans naar voren te schuiven en te handhaven.

Ook deze blog ijvert voor de standaardtaal, maar erkent dat er variaties zijn in deze standaardtaal zoals die gebruikt wordt in Nederland en België. Daar is niets mis mee en deze situatie is geheel vergelijkbaar met het Engels of het Duits, om maar twee voorbeelden te noemen: de Amerikaanse en Britse standaardvarianten van het Engels verschillen vrij grondig van elkaar, ook het Duits uit Duitsland en Oostenrijk kennen zeer veel variatie. En toch wordt noch van Engelsen noch van Oostenrijkers verlangt dat ze de variant uit het andere land zo goed als volledig overnemen.

Bovenstaande weergave van de geschiedenis van de Nederlandse taal in de Zuidelijke Nederlanden gaat dan ook wel erg kort door de bocht, want de academie veronderstelt dat het Nederlands uit Nederland als enige standaardtaal zo goed als integraal dient te worden overgenomen in België.  Het is vreemd dat de academie niet van het Zuid Nederlands en het Noord Nederlands gehoord schijnt te hebben -de twee regionale varianten van de Nederlandse standaardtaal – en er in ieder geval in haar opiniestuk in de Standaard geen gewag van maakt.

Dat is eigenlijk niet verwonderlijk: de academie staat voor de visie dat er maar één standaardtaal is en dat die eigenlijk uit Nederland komt, zo kunnen we uit het opiniestuk besluiten. Verder verwijst de academie in haar Standaard opiniestuk evenmin naar de Taalunie van 1980 -het taalakkoord tussen Nederland en Vlaanderen-  dat cruciaal is in het promoten van de idee dat er maar één Nederlandse standaardtaal is (met een heel klein beetje variatie voor België genaamd Belgisch Nederlands). Deze blog ondersteunt het belangrijke werk dat de Taalunie doet, bv. om de positie van het Nederlands als wereldtaal te bevorderen, maar heeft niettemin problemen met “die éne Nederlandse standaardtaal,” een visie die ondertussen dominant is geworden bij beleidsvoerders, taalzuiveraars en woordenboek makers.   Voorstanders van deze visie vinden bv. dat “kleed” geen AN is, omdat er in Nederland “jurk” gezegd wordt. Ook al zeggen miljoenen nederlandstalige Belgen van Oostende en Brussel  tot in Hasselt “kleed,” het wordt door hen als “géén standaardtaal” gebrandmerkt omdat het woord zo niet door de spraakmakende gemeente van Nederland gebezigd wordt.  Recent wordt in sommige taalkundige middens toegegeven dat zo’n standpunt “hollandocentrisch” en achterhaald is en men kan zich afvragen waarom het opiniestuk in de Standaard daar geen blijk van geeft.

Het netto resultaat van deze visie is dat het Zuid Nederlands, het bovengewestelijke Nederlands dat in België gebruikt wordt en dat géén dialect is, langzaam maar zeker verdwijnt. Wie gezaghebbende kranten erop naslaat, ziet dat ze  “jurk” drukken waardoor het Zuid-Nederlandse “kleed” uit de geschreven en gedrukte éne standaardtaal gehouden wordt. En zo zijn er legio voorbeelden, gedocumenteerd op deze blog.

Deze blog ijvert voor de standaardtaal maar stelt dat er twee varianten van die Nederlandse standaardtaal zijn: de Noord-Nederlandse en de Zuid-Nederlandse. Deze blog ijvert voor de erkenning van de gelijkheid van en verschillen tussen het Zuid- en Noord Nederlands, precies zoals Amerikanen en Engelsen twee verschillende Engelsen bezigen die evenwaardig en toch verschillend zijn.  Concreet uitgedrukt betekent dat dan dat “kleed” en “jurk” gewoon twee standaardtalige synoniemen zijn die naast elkaar mogen bestaan. Deze blog heeft daarmee geen enkele nationalistische bedoeling, maar ijvert voor de gelijke erkenning van Noord en Zuid Nederlands op taalkundige gronden en omdat een “hegemonisch” taalmodel in de 19de en niet meer in de 21ste eeuw thuishoort.

Spijtig genoeg is het standpunt dat de academie vandaag in de Standaard zet  het bekende  en o.i. achterhaalde “er is slechts één Nederlandse standaardtaal,” met name, die uit Nederland (in taalkundige terminologie het Noord Nederlands).

Rest de vraag waarom de academie zich in de Standaard “Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde” noemt i.p.v. haar eigen officiële naam te voeren:  “Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.” Als de academie zo’n voorstander is van die éne Nederlandse standaardtaal, waarom dan de verwijzing naar het Nederlands in haar eigen naam schrappen in een prominent artikel in De Standaard?  En waarom “koninklijk” laten vallen? Is de academie van plan haar naam te wijzigen of gaat hem om een journalistieke fout die dient te worden rechtgezet?

Een uiterst markant optreden van deze academie op haar 125ste verjaardag.

De officiële website van deze academie vindt u hier: http://www.kantl.be/index.php?pag=48&item=451

http://www.kantl.be/index.php?pag=48&item=452

Het opiniestuk van de academie in de Standaard vindt u hier: http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=0A3G4H56

NMBS reclame over toffe botten en bomma’s, of Zuid Nederlands in Belgische reclame

Het is een trend die we al enige tijd volgen: Zuid Nederlands (Belgisch Nederlands) wordt weer meer gebruikt in reclame. Zo was er onlangs een reclame spotje van Flandria groenten op VRT waarin komkommers aangeprezen werden omdat men er schoon (ipv mooi) van wordt.  Voor de herhalingen van F. C. de Kampioenen -uit 1994, waarin Doortje en Bieke nog spontaan voortdurend “schoon” zeggen ipv “mooi” – is er een reclame spot van Belgacom waarin een man en zijn zoon op zoek zijn naar een vijs (ipv een schroef). En de NMBS heeft grote affiches hangen in trein stations waarin spreuken als “Toffe botten” en “De Bomma” prijken.

Het is blijkbaar in om Zuid-Nederlandse spreektaal te gebruiken.

Dat is opmerkelijk gezien het feit dat enkele prominente Vlaamse opiniemakers in kranten wel eens campagne voeren tegen de zogenaamde “tussentaal” en het “Verkavelingsvlaams.” Op deze blog gebruiken we die termen niet maar spreken we van Zuid-Nederlandse spreektaal en schrijftaal.

Ook de kritische website De Manke Usurpator heeft zoals onze blog vragen rond de campagne tegen het Verkavlingsvlaams. Van de manke usurpator mochten we deze foto’s lenen, gemaakt in het station van Berchem door de manke usurpator zelve:

credits: manke usurpator

credits: de manke usurpator

Nog een opmerking over deze reclame campagne van de NMBS:

het valt op dat de NMBS de reiziger met “je” ipv “u” adresseert.   Toch ervaren heel wat Belgen de directe aanspreekvorm “je”/”jij” in formele situaties, reclame en overheidsteksten, als te direct of zelfs onbeleefd.  Reclameteksten voor banken en medicamenten maken dan ook meestal gebruik van het hoffelijke “u.” Ook heel wat Nederlanders, trouwens, klagen over het verdwijnen van “u” als hoffelijkheidsvorm in Nederland.  Op Nederlandse autostrades staan er verkeersborden die de bestuurders met “je” aanspreken ipv u.

Zoals in Frankrijk en in Duitsland maken nederlandstalige Belgen en heel wat Nederlanders een strikt onderscheid tussen beleefde aanspreekvormen en informele aanspreekvormen. Dus  “u” gebruiken ze om anderen aan te spreken en “gij” en “jij” worden voorbehouden voor familie, kennissen.  “Je” altijd en overal is een verschijnsel uit marketeers Nederlands.   Het is een beetje vreemd want wie bv. een minister aanschrijft gebruikt “u”, dus waarom dan niet ook “u” gebruiken voor de doorsnee burger?

Voetnoot: de foto’s van de Manke Usurpator, met zijn commentaar, vindt u op deze link:  http://demankeusurpator.wordpress.com/2011/06/03/het-lukt-niet-aflevering-elfendertig/

Ruud Hendrickx, hoofdredacteur van Dale en VRT taaladviseur, over “ge zijt” (n.a.v. de campagne van de Lijn “Ge zijt nen engel”)

Eerder werd op deze blog al gemeld dat er in België soms merkwaardige taalkundige uitspraken gedaan worden over wat al dan niet dialect is. Het negatieve woord “dialect” wordt in België graag gebruikt om nederlandstalige Belgen aan te sporen een Zuid-Nederlands woord te laten varen en over te schakelen op een Noord-Nederlandse variant. Zo wordt gezegd dat het bovengewestelijke “kleed” (dat ooit standaardwoord was) “dialect” zou zijn en dat je om AN te spreken eigenlijk het Noord-Nederlandse “jurk” dient te gebruiken. En dat werkt, want als je lang genoeg zegt dat woorden als “schoon” of “plezant” dialect of “slechts spreektaal” zijn, gaan mensen die AN willen spreken ze automatisch vermijden.  Ook in hun informele omgangstaal met vrienden en familie.

Zo worden geleidelijk heel wat Belgisch-Nederlandse woorden afgeleerd.  Dat wegzuiveren van Zuid Nederlands ten voordele van Noord Nederlands gebeurt  vanuit de zichtwijze dat het Nederlands in België gestandaardiseerd dient te worden, t.t.z. min of meer identiek dient te worden aan het Nederlands in Nederland. Dit noemen we in de taalkunde taalzuivering (in dienst van de standaardisering of standaardisatie van het Nederlands): het wegdrukken van zogenaamd onacceptabele woordenschat.  En dat lukt ook ten dele: Noord-Nederlands spreektaalwoord “leuk” mag wel, het Zuid-Nederlands spreektaalwoord “plezant” daarentegen mag niet (in het AN).  Resultaat: “plezant” wordt weggedrukt ten voordele van het woordje “leuk” en komt minder en minder voor.

Het wegzuiveren van Zuid-Nederlandse taalgebruiken gebeurt door het negatief brandmerken van die zegswijzen. Vooral het negatief gekleurde “dialect” dient als markeerder om aan te tonen dat je een bepaald woord of een bepaalde zegswijze maar beter niet gebruikt als je “beschaafd” wil zijn en “beschaafd” wil spreken.  Zo kwamen we bij het googelen terecht op een o.i. merkwaardige taalkundige uitspraak van de heer Ruud Hendrickx, Vlaams hoofdredacteur van van Dale en VRT taaladviseur. Hendrickx verscheen in 2007 in de pers omdat hij kritiek had op de nieuwe slogan van de Lijn (de Vlaamse vervoersmaatschappij), die luidde “Ge zijt nen engel” (betekenis: je gedraagt je goed).  Hendrickx vond het niet kunnen dat de Lijn geen AN gebruikte en stelde dit publiek aan de kaak.  Niet alleen kan men zich vragen stellen bij zo’n  interventie: waarom zou de Lijn “Ge zijt nen engel” niet mogen gebruiken? Het is een eerder pittige Zuid-Nederlandse uitspraak die in de spreektaal of omgangstaal door heel veel mensen gebezigd wordt. Waarom niet wat “couleur locale”, wat is daar mis mee en is het wel de taak van een taaladviseur het gebruik van de spreektaal zo aan banden te leggen?

Dat zijn legitieme vragen. Het gevolg was een uiteenzetting tussen Ruud Hendrickx en een blogger Sereniteit die een open brief aan Hendrickx schreef:  de blogger stelt dat “gij/ge zijt” gewoon Zuid-Nederlandse spreektaal is en dat  er dus niks mis mee is dat de Lijn die slogan gebruikt. Hendrickx riposteert daarop met de uitspraak dat “gij zijt” een “Brabants-Antwerpse dialectvorm” zou zijn en dus zeker niet universeel in Vlaanderen.  Maar hierbij moeten we kritiek aanteken want dit is een hoogst merkwaardige uitspraak: “Gij zijt” een “Brabants-Antwerpse dialectvorm” zoals hier beweerd wordt?  Geenszins.   “Gij zijt” is géén dialectvorm. “Ge/gij zijt” is gewoon de oudere vorm Nederlands die ook in gans Nederland gebruikt werd.  Lezen we even de brieven van Vincent van Gogh na. Die schrijft in 1877 aan zijn broer Theo:

” Ik ben blij voor U dat gij zoo spoedig op reis zijt gegaan, dat is een goede afwisseling.”

Anders gezegd: het gebruik van “gij/ge zijt” in het Zuid Nederlands is géén dialect, maar in de Zuid-Nederlandse spreektaal is “gij zijt” een relict of overblijfsel van een oudere standaardtaal, die universeel en overal ingeburgerd was, ook in Nederland, zoals de brieven van Vincent van Gogh en tal van andere Noord-Nederlandse teksten aantonen. Maar in het kader van de standaardisatie van het Nederlands is het gemakkelijker het negatief geladen woord “dialectvorm” te gebruiken in de strijd tegen zgn. ongewenste vormen van het Zuid Nederlands.

Waarom dit  publiek optreden van een taaladviseur tegen een slogan van de nationale vervoersmaatschappij de Lijn (Ge zijt nen engel) ? Waarom belerend (repressief) optreden tegen een onschuldige Zuid-Nederlandse slogan als “Ge zijt nen engel”? Het is o.i. een voorbeeld van wat we op deze blog “taalcensuur” noemen en heeft veel weg van een poging om de Zuid-Nederlandse spreektaal te bannen uit de publieke ruimte. Héél letterlijk dan, want de slogan prijkte via posters op bushokjes en in trams. De bedoeling is namelijk dat Vlamingen, juist zoals Nederlanders, in hun spreektaal je zeggen i.p.v. vast te houden aan ge en gij. Men wil van dat gij en ge af of het de Belgen afleren. Ook termen als “Verkavelingsvlaams” en “tussentaal” hebben een sterk negatieve bijklank waarmee de gebruikers van “ge” gebrandmerkt worden. Men zou “ge” ook Zuid-Nederlandse spreektaal kunnen noemen, i.p.v. verkavelingsvlaams of tussentaal. Maar verkavelingsvlaams is een uiterst negatieve term en is dus handiger in de pogingen om Zuid-Nederlandse spreektaal af te leren.

Voetnoot:

We vragen ons af of spreektaal in Vlaamse feuilletons van de VRT vooral gedoogd wordt vanwege de kijkcijfers? En zelfs in de laatste reeksen afleveringen van FC De Kampioenen zijn er talrijke taalzuiverende optredens, zoals de vervanging van “schoon” door “mooi”. Bieke zegt op het einde van de serie niet alleen dikwijls “mooi” maar ook “leuk” wat opvalt aangezien het lijflied van F.C. de Kampioenen “kampioen zijn is plezant” luidt.  Ook andere typische Zuid-Nederlandse spreektaalwoorden worden in de laatse afleveringen van F C de Kampioenen weggezuiverd, zoals “bomma” en “bompa”  door “opa” en “mammie.” Dat laatste woord gebruikt werkelijk geen kat. Maar alles beter dan de spreektaal woordenschat gebruiken die men wil afleren. Vergelijk dit met André Rieu  (Nederlands Limburger) die voor het oog van miljoenen kijkers uit Duitsland, Nederland en België een Duitse presentatrice wijsmaakte dat de Nederlandse vertaling van het Duitse woord “Opa” “bompa” is.  Als we een aantal opiniemakers mogen geloven zou  André Rieu “Verkavelingsvlaams” spreken… Om maar even de absurditeit van sommige taalkundige beweringen in de verf te zetten. Rieu spreekt natuurlijk géén verkavlingsvlaams, maar Zuid Nederlands, want Zuid Nederlands strekt zich ook uit tot Nederlands Limburg, Noord Brabant en Zeeuws Vlaanderen (vandaar dat André Rieu ook wel eens voor een Vlaming wordt genomen).  Maar let u eens op hoe weinig de term “Zuid Nederlands” nog gebruikt wordt. In plaats daarvan vinden we in kranten als de Standaard en in uitlatingen van prominente Vlaamse taalkundigen en opiniemakers veelvuldig negatieve verwijzingen naar het “Verkavelingsvlaams”. Bedoeling: via belerende en negatieve opmerkingen het taalgebruik van nederlandstalige Belgen ingrijpend te veranderen.

Noot: de discussie over ge zijt is te lezen op http://sereniteit.wordpress.com/2007/10/30/open-brief-aan-ruud-hendrickx-ivm-zijn-commentaar-op-actie-ge-zijt-nen-engel/

De Dikke Van Dale en het statuut van het Belgisch Nederlands

In 2009 zond Van Dale een persbericht uit waarin stond dat de nieuwe hoofdredacteur van Van Dale (Ruud Hendrickx) in België verantwoordelijk zou zijn voor “de Vlaamse blik” (sic) op van Dale.  Dat zou betekenen dat de Dikke van Dale meer Belgisch-Nederlands als standaardtaal zou opnemen in komende edities van het woordenboek. Prisma woordenboek, de concurrent van Van Dale, heeft al een speciale Belgische editie van het handwoordenboek klaar, een editie waarin een Belgisch-Nederlands woord als “kleed” als correct synoniem voor het Noord-Nederlandse “jurk” wordt aangegeven. Maar valt deze zelfde tendens waar te nemen in de Dikke van Dale  van 2005 en in taalkundige uitspraken van de nieuwe hoofdredacteur, zoals die te vinden zijn op zijn VRT taalnet en in het Stijlboek VRT?

Bij kritische analyse van dat VRT taalnet blijkt evenwel dat Hendrickx, in lijn met Van Dale 2005 en andere Vlaamse taalkundigen, heel wat  Belgisch-Nederlandse woorden “spreektaal” noemt. Spreektaal betekent daarbij niet “informele standaardtaal” maar géén standaardtaal.  Enerzijds stellen Van Dale en de Taalunie al geruime tijd dat er meerdere polen in het Standaardnederlands zijn, en dat het Belgisch Nederlands één van die polen is, wat juist en lovenswaardig is. Anderzijds blijft betreurenswaardig dat vele Belgisch-Nederlandse woorden en betekenissen eigenlijk als spreektaal en in sommige gevallen zelfs als dialect gebrandmerkt worden. Voorbeelden daarvan zijn de te vinden op het VRT taalnet, een taaladvies net dat zeer actief gebruikt wordt door mensen werkzaam in de media, studenten e.a..

Om een voorbeeld te geven van een taalkundige uitspraak op het VRT taalnet, citaat: “Kleed in de betekenis van ‘jurk’ behoort volgens Van Dale niet tot de standaardtaal, ook niet de standaardtaal in België.” M.a.w. kleed, typisch voormalig standaardwoord uit België, wordt hier gedegradeerd tot slechts spreektaal.  Het is inderdaad zo dat hier Van Dale gecitieerd wordt, maar zou het niet mogelijk zijn dat de hoofdredacteur van Van Dale de uitsluitingsmechanismen werkzaam in dat woordenboek aan kritiek zou onderwerpen? Verder worden deze taalmails die aan  de VRT nieuwsdiensten als “suggesties” bestempeld, maar in werkelijkheid zijn ze normatief. Zie http://vrttaal.net/taaldatabanken_master/taalmail/taalmail281.shtml

Zelfde met het woord “deftig” dat in België de betekenis heeft van “fatsoenlijk” als in “Kan hij deftig fritten (sic in België) bakken?” In een tekstje van de heer Hendrickx wordt er een beetje smalend gedaan over die vele nederlandstalige Belgen die “deftig” verkeerdelijk voor “fatsoenlijk” gebruiken -dat, terwijl deftig in de betekenis van fatsoenlijk een heel courant standaardwoord is in België. Maar, omdat de betekenis deftig in de zin van fatsoenlijk niet gekend is in Nederland, wordt dit gebruik afgeraden. (http://vrttaal.net/taaldatabanken_master/juist/050623.shtml).

En zo zijn er honderden voorbeelden te vinden van hoe o.i. acceptabele woorden en betekenissen uit België tot “slechts spreektaal” gedegradeerd worden. We mogen deze woorden en uitdrukkingen nog wel gebruiken, maar als we dat doen verwijderen we onze van de algemene Nederlandse standaardtaal. Enerzijds zegt men dat het tijdperk van het “hollandocentrisme” voorbij is, anderzijds zijn er nog te vele o.i. acceptabele Zuid-Nederlandse woorden die uit de Belgische standaardtaal gehouden worden.

Waarom kunnen Noord en Zuid Nederlands niet gewoon naast elkaar bestaan, zoals ook Brits en Amerikaans Engels naast, en niet ten koste, van elkaar bestaan?  Om het standpunt van deze blog te herhalen: deze blog is geenszins gekant tegen het Noord Nederlands en wil ook niemand opleggen wat hij moet zeggen of welke woordenschat hij dient te gebruiken. Wel ijvert deze blog voor de gelijkwaardige erkenning van het Zuid Nederlands naast het Noord Nederlands. Noord en Zuid Nederlands dienen naast elkaar te kunnen bestaan zoals ook het Brits en het Amerikaans Engels naast elkaar bestaan.

Hoe 19de eeuws zijn onderdelen van het Nederlandse taalbeleid in België? En hoe Kafkaesk? (Over taalzuivering en taalimperialisme)

Als je Nederlanders en Vlamingen bevraagt, komen ze al vlug tot de conclusie dat er geen Nederlandse taal is die volledig universeel is voor zowel Vlamingen als Nederlanders.  Nederlanders en Vlamingen erkennen dat er grote verschillen bestaan in hun taalgebruik en kunnen daar ook vredig mee leven.  Hoe komt het dan dat, in naam van het AN, grote hoeveelheden Noord Nederlands (ttz het regionale Nederlands uit Nederland) in België  worden opgelegd aan Vlamingen, en niet omgekeerd? Dat gebeurt in de lessen Nederlands, van in de laagste klasjes. De meeste toonaangevende taalkundigen die het taalbeleid in Vlaanderen sturen (t.t.z. het Nederlands in de media, de pers en op de scholen) streven spijtig genoeg naar standaardisatie: dat betekent dat er maar één algemeen Standaardnederlands mag zijn voor twee totaal verschillende landen (dit is beklonken door de Taalunie), met wat variatie.  Te dikwijls blijkt het Noord Nederlands de referentie en de norm te zijn voor wat juist of AN is. Dit is merkwaardig, want Amerikanen en Engelsen spreken hun eigen standaard variant van het Amerikaans en Brits Engels, en geen taalkundige zou het in zijn hoofd halen de Engelsen te vertellen dat ze voortaan Amerikaans Engels dienen te spreken, of omgekeerd.

Het is zo dat de meeste Vlaamse taalkundigen en ook de Taalunie nu beloven dat ze zich meer voor het Belgisch Nederlands zullen inzetten en dat een klein beetje Belgisch Nederlands (taalvariatie) dan toch mag als je AN wenst te spreken.  Zo verwijst de Taalunie naar de erkenning van het Belgisch Nederlands op haar website, dat naast het Surinaams Nederlands wordt geplaatst. Maar om een handige Engelse uitdrukking te gebruiken: het is eigenlijk een geval van “too little and too late.”  De officiële lijst van door taalkundigen erkende Belgisch-Nederlandse AN standaardwoorden is voorlopig nog opvallend kort: die bestaat uit slechts een 4000tal woorden toegevoegd aan het Groene Boekje! En grote hoeveelheden Zuid-Nederlandse woordenschat zijn ondertussen al weggezuiverd en die beslissingen worden niet ongedaan gemaakt, want voor zover we kunnen zien  zijn onschuldige Zuid-Nederlandse woorden als appelsien, kleed, kuisen en poetsen (in de betekenis van schoonmaken), plezant, e.d. (woorden die vooral in België gebruikt worden) nog altijd geen AN standaardtaal. Voorts wordt het Belgisch Nederlands verder gemarginaliseerd, vele o.i. acceptabele woorden en uitdrukkingen worden uit de zakelijke pers en andere zakelijke media gebannen en zo tot dialect en “slechts spreektaal” gedegradeerd, wat ze niet zouden moeten zijn.

Stel dat Engelse nieuwslezers woorden op z’n Amerikaans zouden uitspreken, er zou een storm van protest van de bevolking komen. Wel, ook dat was in Vlaanderen het geval: de VRT kreeg en krijgt massa’s negatieve kritiek op de zogenaamd “Hollandse” uitspraak en “Hollandse” woordenschat van nieuwslezers. Volgens de VRT taaladviseur, Ruud Hendrickx, is de regionale uitspraak van tram als “trem” correct en waarom zou hij iets verbieden wat correct is. Goed, maar de uitspraak wordt door nederlandstalige Belgen niet als “correct” maar als Noord-Nederlands ervaren, juist zoals Engelsen zich vragen zouden stellen als nieuwslezers tomato op zijn Amerikaans zouden uitspreken.  Verder ziet  VRT taalaviseur Ruud Hendrickx, die tevens Vlaams hoofdredacteur is van Van Dale, o.i. de term Belgisch Nederlands nog te zeer als een overkoepelende term voor alles wat in Vlaanderen gesproken wordt en reduceert hij, samen met andere taalkundigen, voorlopig de Belgisch-Nederlandse standaardtaal tot een korte lijst van woorden. Van Dale is wel hard aan het werk om Belgisch-Nederlandse woorden te evalueren en te keuren, maar taalzuiverende uitspraken van Vlaamse taalkundigen doen vermoeden dat de uiteindelijke lijst van officiële Belgisch-Nederlandse standaardwoorden vrij kort zal zijn. Belgisch Nederlands in zijn geheel (ttz bestaande uit standaardtaal, spreektaal, dialect) is dan ook nog overwegend taal die meestal afwijkt van het Standaardnederlands en die dus overwegend geen AN is. M.a.w. enerzijds doet men alsof er twee volwaardige standaard varianten van het Nederlands zijn (een Belgische en een Nederlandse), anderzijds komt het er in theorie en praktijk op neer dat het Nederlands uit Nederland te dikwijls de norm is voor nederlandstalige Belgen (met enkele kleine toegevingen, genaamd “taalvariatie”).

Dat deze zichtwijze eigenlijk achterhaald is, is duidelijk voor wie zich met taal in een internationale context bezighoudt: de tijden dat één cultuur de taal oplegde aan een andere cultuur (“rule Britannia”) zijn gelukkig voorbij, en toch zien we dat men in België vasthoudt aan een Nederlandse taalpolitiek die eigenlijk 19de-eeuws aspecten vertoont: standaardisatie, het “dwangmatig” opleggen van Noord Nederlands dat nog te dikwijls als norm fungeert, middels het wegzuiveren Zuid Nederlands (een heel woordenboek vol kleurrijke woorden en uitdrukkingen die eigenlijk niet meer mogen als je echt correct AN wenst te spreken. Dat woordenboek is veel dikker dan de schamele lijst met van Belgisch-Nederlandse standaardwoorden.

De standaardisatie van het Nederlands  zoals die in België gepromoot wordt, blijkt sterk verworteld in 18de en 19de eeuwse ideeën over taal (de eeuwen van het taalimperialisme). We kunnen ons afvragen waarom bepaalde Vlaamse taalkundigen nog in de 21ste eeuw het Noord Nederlands blijven hanteren als norm voor het AN in België? Waarom deze koers, die het AN verarmt doordat het van het Zuid Nederlands gezuiverd wordt, niet wijzigen? Dat kan als sommige taalkundigen zouden willen inzien dat taalzuivering in Vlaanderen niet iets uit het verre verleden is, maar dat die taalzuivering nog vandaag de dag, en bijna dagelijks te zien is in het zakelijk, AN taalgebruik van onze meest invloedrijke media. Beloften als “we zullen ons meer inzetten voor het Belgisch Nederlands”  zijn niet voldoende. Er is eerst en vooral een verandering in mentaliteit nodig.

Addendum: op een taalforum merkte iemand op dat Nederlanders in de numerieke meerderheid zijn, en dat het dan eigenlijk normaal is dat Nederlanders de norm voor het AN grotendeels bepalen. Laat ons eens de proef op de som stellen en deze redenering toepassen op andere taalculturen. Dat zou dan betekenen dat Engelsen hun kinderen Amerikaans aanleren op school en thuis, want de Amerikanen zijn duidelijk in de numerieke meerderheid. Of stel dat Amerikanen tegen Engelsen zouden zeggen dat ze een ouderwets, achterhaald Engels spreken. Ondenkbaar. Toch liggen dit soort van houdingen aan de grondslag van de asymmetrie die tussen het Noord en het Zuid Nederlands bestaat.  Maar, als je gewone Nederlanders vraagt wat ze van het Zuid Nederlands vinden, zeggen de meesten dat ze ervan houden en dat ze helemaal niets tegen het Nederlands uit België hebben.  M.a.w. de scheefgegroeide houding is het gevolg van taalkundige beleidsbeslissingen, en heeft weinig of niets met de perceptie van het Belgisch Nederlands door Nederlanders te maken.

Voetnoot: een uitgebreidere discussie van de begrippen taalzuivering en taalimperialisme vindt u op deze link, vooral onder punt III.:  https://belned.wordpress.com/

Wat is BelgischNederlands (Zuid Nederlands, Vlaams-Nederlands) en waarom is het een met verdwijnen bedreigde taalvariant?

Deze blog dateert van het jaar 2010.  Alle teksten op deze blog zijn het copyright van de auteur, B. Hanssen. Dat geldt ook voor de tekst “Red het Zuid Nederlands,” die 2011 in Knack online verscheen.

Wat doet deze blog?

Deze blog is een lobby voor de erkenning van méér Zuid Nederlands (Belgisch-Nederlandse uitdrukkingen als “goesting”) en voor de opname van méér Belgisch Nederlands (in Nederland ook Vlaams-Nederlands genoemd) in de gemeenschappelijke Nederlandse standaardtaal, of AN.  Deze blog neemt enkel taalkundige standpunten in en ijvert voor het Zuid Nederlands uit (taalkundige) liefde voor deze taalvariant. U vindt op deze blog ook tal van voorbeelden van Belgisch-Nederlandse uitdrukkingen, m.n. op deze link: https://belned.wordpress.com/belgisch-nederlands-voorbeelden/

Deze blog is niet gekant tegen het Noord Nederlands (het Nederlands gebruikt in Nederland) en wil ook niemand opleggen welke woorden hij/zij dient te gebruiken. In tegendeel, deze blog ijvert voor de gelijkwaardige behandeling en erkenning van het Noord en Zuid Nederlands. Model daarvoor zijn het Brits en het Amerikaans Engels, twee taalvarianten van het Engels die zeer grondig van mekaar verschillen, maar toch als evenwaardig worden beschouwd.

Deze blog plaatst ook kritische vraagtekens bij de negatieve beeldvorming rond de Zuid-Nederlandse spreektaal, die in de media en in taalkundige kringen niet zelden uiterst negatief als “Verkavelingsvlaams” en “tussentaal” wordt voorgesteld.

Tot slot: de teksten op deze blog zijn het copyright, © , van de auteur. Zie hierover: https://belned.wordpress.com/gebruik/

UPDATE:

In maart 2011 verscheen het Knack Vrije Tribune mijn opiniestuk “Red het Zuid Nederlands.” Dit stuk vertolkt het best de doelstellingen van deze blog en is het meest recent. De Nederlandse Algemeen Secretaris van de Nederlandse Taalunie (gevestigd in den Haag), mevrouw Linde van den Bosch, schreef  een reactie in de Knack Vrije Tribune, getiteld “Taalunie discrimineert geen Belgische woorden.” In het opiniestuk “Red het Zuid Nederlands”  staat echter niet dat de Taalunie Belgische woorden discrimineert.  Mijn opiniestuk “Red het Zuid Nederlands” onderzoekt daarentegen  de oorsprongsidee van de Nederlandse Taalunie (1980) – één gemeenschappelijke Nederlandse standaardtaal voor twee verschillende landen – en het specifieke taalbeleid in Vlaanderen, dat heel anders is dan en niet te vergelijken met het taalbeleid in Nederland.   In Vlaanderen wordt namelijk al decennia lang aan taalzuivering gedaan: het wegzuiveren van Zuid-Nederlandse of Belgisch-Nederlandse woorden.  Die taalzuivering bestond voor de Taalunie van 1980, maar gaat door in het Taalunie tijdperk, tot op de dag van vandaag, ondanks de verwijzingen naar taalvariatie.

______________________________________________________________________________________________________

 Wat is Belgisch Nederlands (Zuid Nederlands, Vlaams-Nederlands) en waarom is het bedreigd?

Belgisch Nederlands is de taalkundige term die vandaag de dag gehanteerd wordt voor Zuid Nederlands, gebruikt in Vlaanderen en België (vroeger sprak men ook van Schoon Vlaams, het Vlaams, de Vlaamse taal). Dit  in onderscheid van het Noord Nederlands, dat  gebruikt wordt in Nederland. Daarnaast spreekt men van het AN of Standaardnederlands.  De Taalunie en taalkundigen erkennen dat het Nederlands pluricentrisch is, meerdere polen heeft. Helaas blijkt in de praktijk dat het AN, de Nederlandse standaardtaal, niet enkel historisch gezien maar ook nog vandaag bij voorkeur gekleurd wordt door heel wat Noord-Nederlandse woorden en uitdrukkingen, en dat het Zuid Nederlands niet echt als evenwaardig  aan het Noord Nederlands wordt beschouwd. Met deze website, “Red het Belgisch Nederlands,” willen we ijveren voor de erkenning van meer Belgisch Nederlands (Zuid Nederlands) als Standaardnederlands of AN (Algemeen Nederlands). Belgisch Nederlands zou begrepen moeten worden als het Standaardnederlands zoals dat gebruikt wordt in België (Vlaanderen), in onderscheid van het Standaardnederlands gebruikt in Nederland.  Er is dus o.i. niet één algemene Nederlandse standaardtaal, maar er bestaan ten minste twee varianten van het AN: de ene gesproken en geschreven in België (Belgisch Nederlands), de andere in Nederland (Nederlands-Nederlands of, beter, Noord Nederlands). Net zoals er twee belangrijkevarianten van het Engels bestaan: het Amerikaans Engels en het Brits Engels. Voor u verder leest: deze blog is geenszins tegen het Noord Nederlands. In tegendeel. Deze blog ijvert voor het naast elkaar bestaan van het Zuid en het Noord Nederlands, als twee gelijkwaardige taalvarianten (precies zoals het Brits en Amerikaans Engels), maar uit kritiek op de taalzuiverende praktijken (taaladviezen) tegen veel acceptabel Zuid Nederlands (denk bv. aan goesting, kleed, appelsien, en andere Zuid-Nederlandse woorden die niet als standaardtaal erkend worden).

_______________________________________________________________

Red het Zuid Nederlands

In Vlaanderen woedt er al enige tijd een verhit publiek debat over de Nederlandse standaardtaal. Zo is er is een beduidende groep van mensen die vindt dat het Standaardnederlands bedreigd wordt door de tussentaal of het Verkavelingsvlaams. Deze pool van het debat beheerst de opiniepagina’s van kwaliteitskranten en -bladen. Dat is logisch, want in deze groep zitten heel wat cultuurdragers van de standaardtaal, belangrijke opiniemakers die voor kwaliteitskranten schrijven. Tot deze groep hoort ook een enkele Nederbelg, die in zijn column graag sakkert over wat hij het “koetervlaams” noemt. Weer anderen vinden dat het goed gaat met onze Nederlandse standaardtaal en dat er geen reden tot “kankeren” is. Taal verandert, taal evolueert nu eenmaal, zoals natuurfenomenen die over ons heen trekken.

In geen van beide groepen die dit taaldebat bepalen, kan ik mij vinden. Ja, ik vind verzorgde standaardtalen uitermate belangrijk, maar, nee, ik ben niet van mening dat het goed gaat met de Nederlandse taal, als u de Zuid-Nederlandse bedoelt. Misschien is het omdat ik creatief met taal bezig ben, maar ik behoor tot de groep van ontstemden die in het taaldebat nauwelijks te horen is en zo goed als niet aan het woord komt in de media: de vrij kleine groep van klagers die treuren over de verdwijnende Zuid-Nederlandse taal. Je vindt ze bijna niet meer, die klagers. Eind jaren 60-begin jaren ’70 lieten ze wel en dikwijls van zich horen: van Gerard Walschap tot Hugo Claus en Louis Paul Boon. Na twee decennia strenge taalzuivering in Vlaanderen, betreurden deze drie zo verschillende schrijvers de uniformiteit van de Nederlandse taal en de daarmee gepaard gaande taalverarming. Vandaag hoor je soms wel eens een Vlaamse schrijver klagen, zoals recent Dimitri Verhulst, maar dan gaat het meestal om de editoriale praktijken van Nederlandse uitgeverijen, die Zuid-Nederlandse woorden schrappen, niet zozeer over de aard van het AN an sich. Verder hoor je vandaag weinig “dissenting voices,” afwijkende meningen, in de officiële pers. En de modale gebruiker van het Nederlands, die komt in de officiële media zo goed als helemaal niet aan het woord. In de plaats is er het oorverdovende lawaai van de uniformiteit: zowat alle opiniemakers zijn ervan overtuigd dat er maar één gemeenschappelijke standaard- of cultuurtaal is in Vlaanderen en Nederland en dat die nu eenmaal overwegend Noord Nederlands is, met wat ruimte voor een beetje couleur locale. Het alles overheersende taalklimaat laat het dan ook niet toe het over het verdwijnen van het Zuid Nederlands of Belgisch Nederlands te hebben. Wie dat toch wil doen, riskeert het verwijt te horen zich aan “taalprovincialisme” schuldig te maken en zich te verwijderen van het taalcosmopolitisme dat historisch gezien in het Noord Nederlands schijnt verankerd te zijn. Wie om het snel verdwijnende Zuid Nederlands treurt, is een irrationele, essentialistische, nationalistische romanticus; wie de uniformisering van het Nederlands in Vlaanderen naar Noord-Nederlands model en ten koste van het Zuid Nederlands nastreeft, is daarentegen een verlichte democraat.

Bedoeling van dit opiniestuk is de discussie over het Zuid Nederlands vanuit cultuurfilosofisch perspectief te bekijken en los te maken van die al te gemakkelijke provincialisme-cosmopolitisme tegenstelling. Door te focussen op taalkundige praktijken die nog steeds grote getalen van m.i. acceptabele Zuid-Nederlandse woorden uit onze standaardtaal houden, wordt duidelijk dat men in taalkundige kringen vasthoudt aan een concept van “algemeen Nederlands” dat juist zelf in hoge mate essentialistisch is, want vooral bepaald door het Nederlands uit Nederland. Ook al spreekt de Taalunie, het instituut ontstaan uit het culturele en talige verdrag tussen Nederland en België (1980), vandaag de dag over taalvariatie, toch hangt ze impliciet nog te dikwijls de idee van één enkele standaardtaal aan. Die standaardtaal wordt, zoals in de 19de eeuw, vooral door het Noord Nederlands gekleurd, wat anno 2011 anachronistisch en dus niet meer van deze tijd is. En ook al stellen taalkundigen dat ze zich meer inzetten voor de Belgisch-Nederlandse pool van het AN, ik wil hier argumenteren dat er aan dit essentialisme van een Noord-Nederlands gekleurde standaardtaal pas een einde kan komen, als het taboe rond de verdringing van het Zuid Nederlands uit die standaardtaal eindelijk doorbroken wordt. Dat taboe domineert niet enkel de Taalunie en taalkundige kringen, maar ook de meningen van invloedrijke Vlaamse opiniemakers.

Taalzuivering en de Taalunie

De situatie dat het Noord Nederlands de norm is voor AN is historisch gegroeid: in het België van na 1830 bestond er nu eenmaal een door het Frans verbasterd onzuiver Nederlands, zo lezen we in geschiedenissen van het Nederlands. Zelfs Conscience schreef geen fatsoenlijk en geen zuiver Nederlands, luidt het. Het Zuid Nederlands werd gezien als een opeenstapeling van dialecten, afwijkingen, bastaardwoorden en taalfouten en het was dan ook niet meer dan juist dat het Noord Nederlands ons zou redden uit die historisch gegroeide taalverloedering en dat Franse juk. Deze historisch gegroeide mythe over het onzuivere Zuid Nederlands stuurde het taalzuiverende beleid in het naoorlogse Vlaanderen: de taalnorm voor wat juist was, lag ontegensprekelijk boven de Moerdijk. “Zeg niet (Zuid Nederlands), maar wel (Noord Nederlands).” Wij hadden historisch gezien geen standaardisering meegemaakt, dus moesten we wel de Nederlandse taal uit het noorden gaan halen, klonk het. De bekendste taaltuinier, Joos Florquin, gebruikte de term Zuid Nederlands ontegenzeggelijk negatief. Niet enkel dialectwoorden, verbonden aan dorpen of beperkte regio’s werden weggezuiverd, maar ook algemene, bovengewestelijke Zuid-Nederlandse woordenschat moest eraan geloven, enkel en alleen omdat die niet in Noord Nederland gangbaar was (zo bv. het aloude Zuid-Nederlandse schoon, dat we delen met de Duitse cultuurtaal). Taalpurisme en een anti-Franse reflex speelden een belangrijke rol: terwijl het Engels voor een groot deel uit Franse leenwoorden bestaat (pleasant, pleasing van plaisant), werd het Zuid-Nederlandse plezant afgeleerd. Terwijl het in de Duitse standaardtaal “eine Tasse Kaffee” is, mocht het Zuid-Nederlandse tas niet meer. Franse leenwoorden in het Zuid Nederlands waren (en zijn) meestal fout, Noord-Nederlandse gallicismen golden (en gelden) als correct algemeen Nederlands (journaal, blessure). De Zuid-Nederlandse taalvariatie werd niet als verrijking of evenwaardige pool van het Noord Nederlands gezien, zoals het Oostenrijks Duits en het Amerikaans Engels zich als gelijken tegenover het Noord Duits of Brits Engels verhouden. Er onstond een asymmetrische verhouding, waarbij het Zuid Nederlands als afwijking van de Noord-Nederlandse norm gold. Het was een verzameling van tienduizenden te corrigeren taalfouten, “belgicismen,” die niet in de beschaafde ene cultuurtaal, het ABN, thuishoorden. Taalzuivering was het middel om het doel, de standaardisering, te bereiken: hardnekkig taalonkruid werd weggewied, via scholen, de staatsomroep, en andere media.
In 1972 stopte het taalzuiverende TV programma “Hier spreekt men Nederlands.” Maar het zou voorbarig zijn te stellen dat daarmee het tijdperk van de taalzuivering ten einde was. Het in 1980 beklonken culturele samenwerkingsverdrag tussen Nederland en Vlaanderen, de Taalunie, brak niet met deze taalzuiverende traditie maar gaf ze een ander gezicht. Het verdrag had officieel tot doel “de integratie van Nederland en de Nederlandse gemeenschap in België op het gebied van de Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin.” Maar concreet zou dit integrisme neerkomen op de inburgering van Vlamingen in de Noord-Nederlandse cultuur via de taal, die zo een gemeenschappelijke taal zou zijn. Nu spreken ook Engelsen en Amerikanen van een gemeenschappelijk Engels, Duitsers en Oostenrijkers van een gemeenschappelijke Duitse taal, maar het woord “gemeenschappelijk” in het Taalunie verdrag betekende in theorie en praktijk een Nederlands overwegend genormeerd door Noord Nederland. Die mentaliteit was ook te vinden bij prominente Vlaamse vertegenwoordigers van de Taalunie die het taalbeleid in Vlaanderen stuurden: de norm lag in Nederland en de gemeenschappelijke taal kon enkel bewaakt worden door een verdoorgedreven uniformisering (officiële naam: standaardisering) van het Nederlands via onderwijs, woordenboeken, stijlhandboeken en de media. Dit betekende niet enkel dat het Standaardnederlands in België gelijker zou worden aan dat van Nederland maar ook dat de gigantische kloof tussen standaardtaal en spreektaal (het negatieve “Schoon Vlaams”) in België zou moeten verkleind worden, naar Nederlands model. Terwijl de spreektaal van Nederlanders min of meer een informele variant van het Standaardnederlands is, bewegen de meeste Vlamingen zich tussen twee (soms drie) registers: de door de school opgelegde vooral Noord-Nederlands gekleurde standaardtaal (het jij-systeem) en de “onzuivere” spreektaal (het gij-systeem). Maar Nederlandstalige Belgen bleven hardnekkig vasthouden aan het gij-systeem, zeer tot ongenoegen van taalkundigen en opiniemakers. Dat resulteerde in het ideologisch gekleurde debat rond “Verkavelingsvlaams,” waarop ik op deze plek niet verder kan ingaan.

Pas eind jaren ’80, begin jaren ’90 ontstond er bij de Taalunie ruimte voor discussie over taalvariatie. De Taalunie en de ermee verbonden taalkundigen evolueerden zo mee met de economische en staatkundige veranderingen in België, stellen ze, en de groei van wat zij een nieuw taalbewustzijn bij Vlamingen noemen. Woordenboekmakers vervingen het vroeger negatief bedoelde “belgicisme” door het regiolabel “Belgisch Nederlands” en er kwam een regiolabel voor woorden uit Nederland: het pleonastische “Nederlands Nederlands.” Taalkundigen hadden het nu over een beperkte “standaardtaal in België,” naast de algemene standaardtaal en specifiek Nederlandse standaardwoorden (doei). Prisma woordenboek publiceerde in 2009 een pocketwoordenboek Nederlands speciaal voor België. Van Dale kondigde aan dat het de Dikke Van Dale zou “vervlaamsen,” om van het imago van “Hollands” woordenboek af te geraken. Momenteel wordt er aan die volgende editie, waarin meer Belgisch-Nederlandse woorden zullen voorkomen, gewerkt. In 2008 nam de Taalunie afstand van het vroegere “integristische” model uit het verdag van 1980, omdat dit ten onrechte zou suggereren dat het doel “taalenheid” was, terwijl men nu wilde focussen op de taalgebruiker en taalvariatie. Zo wordt dan ook in taalkundige middens in Vlaanderen en Nederland met grote trom het einde van het vroegere “hollandocentrisme” aangekondigd.

Maar het is juist deze these die ik wil tegenspreken. Mijn eigen engagement voor dat Zuid Nederlands is gedreven, niet door nationalistische laat staan “anti-Hollandse” sentimenten. Wel door liefde voor de taal en een internationaal georiënteerde blik. Die toont dat we nog steeds met een historisch achterhaald taalapparaat en taalbeleid te maken hebben, in zoverre het verankerd blijft in het oude taalimperialisme. Nog steeds is het Zuid Nederlands niet evenwaardig aan het Noord Nederlands en blijft het asymmetrische model verderwerken in een multiculturele, postmoderne samenleving. Zij die de pure norm nog nastreven, spreken van een gevaarlijk sociolinguïstisch model, waarbij te veel taalvariatie normering bedreigt. Daarbij is het juister te spreken van een cultuurfilosofisch model: vanuit cultuurfilosofisch zichtpunt zijn talen evenwaardig en asymmetrische modellen, zoals dat tussen het Noord- en Zuid Nederlands, zijn de legaten van een taalimperialistische traditie, of die nu naar het 18de-eeuwse Frans cultuurimperialisme of de Britse koloniale taalplanning van de 19de eeuw gemodelleerd is. De oude taalpuristische, anti-Franse en anti-Zuid-Nederlandse reflex, gegroeid uit de hang naar een puur, zuiver Nederlands, is dan ook volledig achterhaald in een geglobaliseerde wereld waarin het Nederlands verengelst is en waarin Arabische woorden de jongerentaal doorspekken. De BBC heeft al jaren geleden het door regionale en klassensystemen bepaald RP Engels en Queen’s English opgegeven: Schotse, Ierse, Zuid-Aziatische tongvallen en andere regionale accenten worden als gelijkwaardig behandeld. The British Library organiseerde pas een tentoonstelling waarin de vele “Engelsen” democratisch naast elkaar bestaan. Ook de Nederlandse Taalunie promoot een taalvariatie beleid. Zeggen is één ding, doen een ander, want de Taalunie is namelijk de instantie die de EU erkenning van het Limburgs als streektaal uitdrukkelijk betreurt en deze stelling niet gereviseerd heeft. Meer nog, de Taalunie stak een stokje voor de erkenning van het Limburgs als streektaal in België, en blokkeerde ook de EU erkenning van het Zeeuws als streektaal. In beide gevallen beriep de Taalunie zich daarbij op zogenaamd rationele taalkundige argumentatie die eigenlijk interpretatieve gronden had: door het linguistische begrip “dialect” zo eng mogelijk te interpreteren, argumenteerde de Taalunie dat Limburgs en Zeeuws eigenlijk dialecten en geen echte streektalen zijn, ergo dat de erkenning ervan zelfs in strijd zou zijn met het handvest van de EU voor te beschermen streektalen. Deze argumentatie van de Taalunie wordt terecht betwist door de commissies die het Limburgs en het Zeeuws aan de EU voordroegen. Ook het taalbeleid in Vlaanderen, bepaald door Vlaamse vertegenwoordigers van de Taalunie, blijft zitten met relicten van het oude taalzuiveringsmodel. De negatieve beeldvorming rond Zuid Nederlands is niet verdwenen, maar heeft andere vormen aangenomen, is in een nieuw kleedje gestoken. De mentaliteit van het “manke” Zuid Nederlands blijft verderleven in de hoofden van opiniemakers die aan die beeldvorming doen en die de “spraakmakende gemeente” vormen. De geinternalizeerde zelf-censuur, waardoor nederlandstalige Belgen hun Zuid Nederlands wegzuiveren, is niet verdwenen. Ondanks verwijzingen naar taalvariatie, schrijdt de uniformisering naar Noord-Nederlands model gestaag verder, via schoolboeken, taaladviesen, stijlhandboeken, dagbladen, de media.

Kleed, of Taalzuivering in een nieuw kleedje

Dat de “boven-de-Moerdijk-is-het-beter”- regel een taai leven verderleidt, blijkt zowel uit het Vlaamse taalbeleid als uit empirische gegevens, zo kon ik in mijn onderzoek vaststellen. Wegens plaatsgebrek, kan ik dat hier enkel aan de hand van een beperkt aantal voorbeelden aantonen. Uit mijn onderzoek blijkt dat het wegzuiveren van het Zuid Nederlands niet afneemt, maar een ander gezicht heeft gekregen. De nieuwe generatie van taaladviseurs wil niet langer taalpolitie spelen maar spreekt sussende woorden, wenst niet “normatief” te zijn maar geeft slechts “advies: “Wie ben ik om u iets te verbieden,” “Zegt u maar gerust wat u wil.”

Mijn voorlopige onderzoek toont aan dat taalkundigen en woordenboekmakers slechts een vrij klein aantal trefwoorden aanvaarden als algemene standaardtaal in België. Hoe lovenswaardig Prisma’s nieuwe handwoordenboek ook is, van de 70 000 trefwoorden in Prisma 2010, zijn maar een kleine 3500 Belgisch Nederlands. Maar van die 3500 Belgisch-Nederlandse woorden zijn er een deel “slechts spreektaal,” zodat het aantal trefwoorden dat echt “standaardtaal in België” is, nog kleiner is. In de 2005 Dikke van Dale krioelt het van de Zuid-Nederlandse woorden die noch algemene standaardtaal noch standaardtaal in België zijn. We hebben voorlopig nog geen juiste cijfers over hoeveel (hoe weinig?) echte Belgisch-Nederlandse standaardwoorden in de nieuwe editie zullen staan. Toch kunnen we op basis van uitspraken en andere indicaties afleiden dat ook van Dale’s lijst van Belgische standaardwoorden relatief klein zal zijn en zeker niet recht evenredig aan de rijkdom van het Zuid Nederlands. Ambtenarentaal, namen van wetten, culinaire termen (waterzooi), technische taal gerelateerd aan beroepen (wachtdienst, rijkswacht), wat geijkte uitdrukkingen en spreekwoorden, vinden gemakkelijk hun weg naar de korte lijst van Belgische standaardwoorden. Maar grote getalen Zuid-Nederlandse woorden worden uit de standaardtaal gehouden door register- en statusbepalingen, op een wijze die uniek is voor Vlaanderen en zo niet te vinden in Nederland.

Hoe dit merkwaardige taalkundige mechanisme van uitsluiting in Vlaanderen werkt, wil ik aantonen aan de hand van twee informele woorden uit de omgangstaal, het Noord-Nederlandse “doei” en het “Zuid-Nederlandse “plezant.” “Doei” is in de 2005 Van Dale gewoon gemarkeerd als “informeel” en wordt verder door de Taaltelefoon van de Vlaamse overheid en door Nederlandse taalkundigen expliciet als standaardwoord bestempeld. Heel anders is het gesteld met het Zuid-Nederlandse “plezant,” ondanks het feit dat het in heel Vlaanderen ingeburgerd is. Plezant krijgt het label “spreektaal,” waarbij spreektaal niet (zoals bij “doei”) informele standaardtaal betekent, maar géén standaardtaal. Dat geldt voor alle Zuid-Nederlandse woorden in de 2005 Van Dale die als “slechts spreektaal” gemarkeerd zijn. Zij zijn automatisch géén standaardtaal. In de prille fases van taalzuivering noemde men niet zelden Zuid-Nederlandse woorden die weggewied moesten worden ideologisch en oneigenlijk “dialect,” ook al ging het om algemeen Zuid Nederlands (bv. het bovengewestelijke “schoon”). Vandaag functioneert het label “slechts spreektaal” in woordenboeken als Van Dale als een gelijkaardige negatieve markeerder waardoor grote getalen Zuid-Nederlandse woorden uit de standaardtaal gehouden worden, ook al gebruiken miljoenen Vlamingen ze: goesting, plezant, kleed. Erger: die statusbepaling “slechts spreektaal” is onderdeel van een verdere cirkelredenering: zijn woorden als goesting, plezant en kleed “slechts spreektaal,” dan verschijnen ze zelden of niet in zakelijk geschreven dagbladen of schoolboeken (tenzij als citaat of cursief, voor de couleur locale). Ergo maken die zogenaamde spreektaalwoorden ook geen kans om het in Van Dale tot standaardtaal te brengen, want als beschrijvend woordenboek bepaalt Van Dale wat standaardtaal is in Vlaanderen op basis van geschreven bronnen. Woorden die door het label “slechts spreektaal” uit de zakelijke of “netjes verzorgde” taal gehouden worden, komen dan ook zo goed als niet voor in het geschreven corpus dat Van Dale onderzoekt. De cirkel is zo rond. Heel anders gaat het eraan toe in Nederland waar informele taal niet automatisch gelijk is aan “geen standaardtaal.”

Dat de overgrote meerderheid van Vlamingen het Zuid-Nederlandse “kleed” gebruikt, leidt niet tot democratisering, nu het tijdperk van taalzuivering zogezegd officieel is afgelopen. Integendeel, ook al geraakt het Noord-Nederlandse jurk maar niet ingeburgerd, omdat de meeste Vlaamse vrouwen geen jurk aan hun lijf willen, toch wordt het verder van bovenaf als enige juiste standaardwoord opgelegd. Van Dale keurt het af als “geen standaardtaal,” Prisma daarentegen beschouwt kleed als een evenwaardig synoniem van jurk, zoals het inderdaad zou moeten zijn. Helaas is Van Dale gezaghebbend. Resultaat: kleed is zo goed als niet te vinden in kwaliteitskranten, laat staan schoolboeken. Democratische meerderheden werken dan ook niet in het Vlaamse taalbeleid, zoals in Nederland (“doei”), omdat men historisch gezien ervan uit gaat dat het taalgebruik van nederlandstalige Belgen gebrekkig is en omdat men met het begrip “consensus” werkt. Die consensus is niet die van het gemene, gebrekkig sprekende volk, maar de consensus van de “spraakmakende gemeente,” de cultuurdragers (taalkundigen, leraars, hoogleraren, journalisten e.a.), die hun taal verzorgen. De oude hierarchie van deskundigen die de taal beheersen en het onbeschaafde dialectsprekende volk blijft zo doorwerken, een anachronistische denkwijze in een hoog opgeleid land als België. Maar meer nog: zoals de lotgevallen van het ingeburgerde “kleed” aantonen, de beslissingen over een woord lijken soms beinvloed door willekeur, tegenstrijdigheden, zelfs ideologie. Hoe komt het namelijk dat Prisma een andere statusbepaling geeft aan kleed en het wél als synoniem van jurk aanvaardt? Belangrijker nog: waarom beschouwt Van Dale Prisma niet als onderdeel van de spraakmakende gemeente en verkiest Van Dale jurk als enige standaardwoord, door het oordeel van Prisma te negeren? Waarom keert de ideologische “boven-de-Moerdijk-is-het-beter”- regel terug in het oordeel van Van Dale? Ook het label “verouderd” wordt oneigenlijk gebruikt: betekent “archaic” in een Amerikaans woordenboek als Webster’s dat het woord zo goed als uitgestorven is (zie thou), dan wordt “verouderd” in Vlaanderen normatief gebruikt, om woorden uit te sluiten: zo labelt het VRT stijlboek, het toonaangevende referentieboek voor zowat alle redacties van Vlaamse kwaliteitskranten, het zeer courante “gans” (“heel”) als verouderd ook al is het springlevend en gebruiken massa’s nederlandstalige Belgen het, van hoogleraren tot jan en mie met de pet. Zuid Nederlands is zogezegd “ouderwets,” Noord Nederlands “modern,” zo wordt er nog te dikwijls gesuggereerd.

Hoe kunnen wij, modale woordgebruikers, ervan verzekerd zijn dat dezelfde gekleurde beslissingen geen rol spelen in andere (toekomstige) lexicale beoordelingen? Hoe onbevangen is een “spraakmakende gemeente” van leraars en taalkundigen die al decennia lang aan universiteiten en hogescholen worden opgeleid vanuit een mentaliteit dat het Zuid Nederlands hoofdzakelijk een vergaarbak van taalfouten is en dat de éne standaardtaal niet te veel belast mag worden door afwijkingen, omdat dan de goede verstaanbaarheid in het gedrang zou komen? De taaladviesdienst van de Vlaamse overheid raadt anno 2011 het gebruik van de “voorzichtigheidsregel” aan, een waarschuwing die je ook vindt op het VRT taalnet van de VRT taaladviseur: wees voorzichtig, gebruik waar mogelijk het algemeen Nederlands, en niet een gemarkeerd Nederlands, als het risico bestaat dat Nederlanders je niet kunnen begrijpen. Ook het artikel voor Belgisch Nederlands op Wikipedia zegt hetzelfde, en geeft een lange lijst van Belgisch-Nederlandse trefwoorden die allemaal fout blijken te zijn. Weliswaar staat deze algemene voorzichtigheidsregel ook vooraan in de 2005 editie van Van Dale en is hij wellicht ook voor Nederlanders bedoeld. Maar in de praktijk blijkt dat deze regel vooral in Vlaanderen een beduidende rol speelt. Alsof Nederlanders op de noordpool leven en niet zouden weten wat het Zuid-Nederlandse “kleed” betekent. En alsof Nederlanders ertegen gekant zouden zijn dat de lijst van Zuid-Nederlandse standaardwoorden wordt uitgebreid. Conversaties met gewone Nederlanders tonen in tegendeel aan dat ze helemaal niets tegen de opname van plezant, kleed, of andere typische woorden in de standaardtaal hebben.

Redactionele beslissingen van Nederlandse uitgeverijen tegen het Zuid Nederlands, zo dient gezegd te worden, zijn slechts het legaat van het hoger beschreven cultuurimperialisme. Maar ze vinden ondersteuning in een Vlaams taalbeleid dat impliciet nog de oude taaleenwording (met een klein beetje variatie) nastreeft. Als Engelsen en Amerikanen, Duitsers en Oostenrijkers elkaar verder blijven verstaan, ondanks de sterk gekleurde verschillen in hun standaardtaal varianten en in hun literatuur, zal het bij ons echt niet zo’n vaart lopen.

Plezant

Taalkundigen zeggen vandaag graag dat ze niet echt normatief optreden, maar dat wordt gelogenstraft door de weerslag die hun beleidsbeslissingen vinden in het Nederlandse onderwijs in Vlaanderen. De eindtermen voor het vak Nederlands zeggen wel dat kinderen gewezen moeten worden op taalvariatie en taalregisters, maar de idee van de betere Noord-Nederlandse norm blijft verderwerken. Leerboeken Nederlands in de lagere school bevatten heel wat Noord-Nederlands tekstmateriaal, wat zou toe te juichen zijn als het bedoeld was als verrijkend cultureel materiaal. Maar spijtig genoeg gaat het om normerend taalgebruik, “zij zeggen het beter.” Omgekeerd vind je geen aan te leren Zuid-Nederlandse woordenschat in Nederlandse schoolboeken. “Leuk” is één van de eerste woordjes die kleintjes leren in de kleuterklas, dus is het niet verwonderlijk dat leuk zo’n prominente plaats inneemt in de taal van jongeren die in het Taalunie tijdperk zijn opgegroeid. Wil ik de jongeren hun leuk afnemen? Helemaal niet. Maar waarom de negatieve statusbepaling voor plezant? Waarom kunnen de twee niet naast elkaar bestaan als standaardwoorden? Precies, omdat er maar één eenheidstaal is (met een beetje variatie, maar niet te veel).

Dat de standaardisering of uniformisering van het Nederlands in Vlaanderen verder oprukt, is ondertussen overal empirisch zichtbaar. Wie onze kwaliteitskranten dagelijks leest weet dat die vol staan van Noord-Nederlandse voorkeurwoordenschat (jammer, boos, vaak, jurk, huilen, stiekem), wat niet te betreuren zou zijn moest het niet ten koste van te vermijden Zuid-Nederlandse varianten (spijtig, kwaad, dikwijls, kleed, wenen, heimelijk) zijn. Wie naar het nieuws luistert, weet dat tram en dossier dikwijls op zijn Noord-Nederlands (“trem”) worden uitgesproken, terwijl zo’n Amerikaanse uitspraak door BBC nieuwslezers ondenkbaar zou zijn. En misschien herinnert u zich, als u iets ouder dan 30 bent, nog het moment dat u in uw informele spreektaal (dus niet in het AN maar in de omgangstaal die u met vrienden en familie spreekt) van “schoon” op “mooi” bent overgeschakeld en van “prettig,” “fijn,” of “plezant” op “leuk.” “Schoon” en “plezant” zijn op weg naar de basse classe, de onverbeterlijken die Verkavelingsvlaams blijven brabbelen, de sukkelaars die niet beter weten, de senioren die niet meekunnen met de moderniteit. Meer nog: het is niet uitgesloten dat deze woorden binnen een paar generaties verdwenen zullen zijn, nu zovele Vlamingen “mooi” en “leuk” ook in hun dialect gebruiken. Mochten die veranderingen het gevolg zijn van een spontane taalevolutie, dan zou dit heel anders zijn. Wat stoort is dat dit verdwijnen het gevolg is van een taalzuiverend taalbeleid dat in wezen nog steeds voortbestaat en nog steeds als streefdoel heeft: de eenmaking van het Nederlands ten koste van heel wat Zuid Nederlands. Niet enkel in de standaardtaal maar ook in de Zuid-Nederlandse spreektaal. Natuurlijk valt niet te ontkennen dat er heel wat Amerikaanse woorden in het hedendaags Brits Engels zitten, maar het grote verschil met Vlaanderen is dat die Amerikaanse woordenschat in Engeland niet aan Engelsen wordt opgelegd via het onderwijs, grammatica’s, taaladviesen en schoolboeken. Het Britse Engels dient niet op te gaan in het Amerikaans Engels, nu Amerika economisch en politiek dominant is.

Wil ik de klok terugdraaien? Nee. Ben ik tegen het gebruik van verzorgd Standaardnederlands? Geenszins. Maar ik geloof dat er in het AN ruimte is voor veel meer acceptabele Zuid-Nederlandse woorden dan momenteel het geval is. De aangekondigde ommezwaai in het huidige taalbeleid zal het Zuid Nederlands niet van verdwijning kunnen redden. Er is wel de hoop dat misschien een jongere generatie van taalwetenschappers meer onbevangen zal staan tegenover taalvariatie, ook de Zuid Nederlandse. Die indruk heb ik opgedaan via mijn blog “Red het Belgisch Nederlands” (https://belned.wordpress.com/ ), een soort vlugschrift dat het opnam voor het Zuid- en Belgisch Nederlands. Daarbij was ik niet steeds nauwkeurig in sommige uitspraken, bv. over het taalbeleid van de VRT taaladviseur, wat ik sindsdien heb rechtgezet op “Red het Belgisch Nederlands.” Het resultaat was een boeiende uiteenzetting met de VRT taaladviseur, andere taalbloggers en taalwetenschappers. Ook de kritiek die ik al enige tijd op de Taalunie uit, wil ik verder nuanceren om duidelijk te maken dat ik geenszins tegen haar vele belangrijke verwezenlijkingen ben, zoals daar zijn: de promotie van het Nederlands in het buitenland, Inktaap, of huis De Buren, om maar enkele voorbeelden te noemen. Toch blijft het storend dat de Nederlandse Taalunie enerzijds een meer open houding tegenover taalvariatie aankondigt, terwijl anderzijds belangrijke Vlaamse representanten van diezelfde Taalunie verder aan negatieve beeldvorming rond aspecten van het Zuid Nederlands blijven doen. Dat kan aangetoond worden n. a. v. de recente offiële reacties op de “Terug Plezant Club,” een fanclub voor het woord “plezant,” gestart door een man uit Beerse. Toen ook hij recent de Taalunie kritiseerde, volgde meteen een reactie van de Taalunie, waarin stond dat de Taalunie zeker geen taalpolitie is. En de gebruikelijke hierboven reeds geanalyseerde impliciete cirkelredenering, dat taaladviseurs plezant “niet als standaardtaal beschouwen,” omdat “het voor ‘veel mensen'”- wie zijn die ‘vele’ mensen? – “niet aanvaardbaar is in een geschreven tekst.” Enige tijd later, evenwel, schreef een prominent Vlaams woordvoerder van diezelfde Taalunie een sarcastisch opiniestuk in de Standaard, waarin voor de goede verstaander de draak werd gestoken met dat “lompe” woord “plezant” en de (lees: volkse) activist die voor het woord opkwam. Dat de Terug Plezant Club op het seniorennet gehost wordt, maakt het voor sommige taalkundigen dan ook gemakkelijk om die actie voor plezant als een “generatieconflict” aan de kant te schuiven… Maar zijn plezant, goesting, en kleed werkelijk zoveel “lomper” dan doei, hartstikke en ouwehoeren, woorden die in Nederland wél standaardtaal zijn? Gaat het hier niet veeleer om culturele vooroordelen die het Vlaamse taalbeleid mee bepalen? Het antwoord op die vraag lijkt duidelijk.

Vanzelfsprekend is er nog beter onderricht van varianten van het Standaardnederlands nodig in Vlaamse scholen, en evenzeer in Nederlandse. En vanzelfsprekend is verzorgde communicatie in het onderwijs en in de publieke ruimte een absolute noodzaak. Maar is het terecht dat de waardeoordelen en vooroordelen over Noord en Zuid Nederlands zo verschillend zijn? Het officiële beeld als zou de meerderheid van nederlandstalige Belgen afwijkend Nederlands spreken, klopt vooral voor wie het Nederlands hoofdzakelijk vanuit Noord-Nederlands perspectief blijft zien. Dat perspectief gaat op de negentiende eeuw terug. Is die zichtwijze en de ermee gepaard gaande negatieve beeldvorming van het Zuid Nederlands nog wel van deze tijd, anno 2011? Waarom blijven zovele opiniemakers strijden tegen het Verkavelingsvlaams of een rapper die een CD opneemt in het Izegems, (“Aan de haal met onze taal”), als de grondslagen van het naar het Noord Nederlands georiënteerde AN niet eerst eens grondig in vraag worden gesteld? Zou er een dergelijke kloof zijn tussen de Zuid-Nederlandse spreektaal en de officiële standaardtaal, als Nederlandse en Vlaamse beleidsmensen het naast elkaar bestaan van twee standaardvarianten van het Nederlands hadden toegestaan, zoals dat in Amerika en Engeland, of Oostenrijk en Duitsland het geval is? Eenheid in veelheid, het devies van de Taalunie, werd spijtig genoeg van in het begin te veel opgevat als éénwording. Zeggen dat die periode van éénwording voorbij is, omdat men nu de mond vol heeft van “taalvariatie,” is niet voldoende. Daarvoor is een echt grondslagendebat nodig. En de revisie van bepaalde exclusie mechanismen. Zolang de droom van dat ene, pure Nederlands uit het noorden -met een klein beetje zuidelijke variatie- blijft verderbestaan, zolang zal het Zuid Nederlands niet meer dan een afwijking van die norm blijven.